Kwestia oświadczeń zdrowotnych, jak i samej żywności dla dzieci podlega zarówno ogólnym regulacjom oraz tym bardziej szczegółowym, które doprecyzowują wszelkie wymogi. Przede wszystkim, musimy pamiętać, że podawanie informacji na temat żywności służy wysokiemu poziomowi ochrony zdrowia i interesów konsumentów przez zapewnienie konsumentom finalnym podstaw do dokonywania świadomych wyborów oraz bezpiecznego stosowania żywności[i]. To oznacza, że informacje te muszą być rzetelne, jasne i łatwe do zrozumienia dla konsumenta[ii]. Oświadczenia zdrowotne stanowią element dobrowolnej informacji na temat żywności i muszą spełniać pewne wymogi ogólne, czyli: nie mogą wprowadzać konsumenta w błąd, nie mogą być niejednoznaczne ani dezorientować konsumenta oraz muszą być, w stosownych przypadkach, oparte na odpowiednich danych naukowych[iii]. Aby stosować je prawidłowo przyjrzyjmy się najpierw ogólnym informacjom.
Zaczynając od samych oświadczeń zdrowotnych, podstawowym aktem prawnym, który reguluje zasady ich stosowania jest rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności. Ma ono zastosowanie do przekazów komercyjnych, zarówno w etykietowaniu, przy prezentacji, jak i w reklamach żywności przeznaczonej dla konsumentów końcowych, w tym żywności, która jest wprowadzana na rynek bez opakowania lub dostarczana luzem, jak również do żywności przeznaczonej dla restauracji, szpitali, szkół, stołówek i podobnych instytucji żywienia zbiorowego[iv]. Definicję „oświadczenia” określa art. 2 ust. 2 pkt 1) rozporządzenia 1924/2006. Wskazuje ono, że „oświadczenie” oznacza każdy komunikat lub przedstawienie, które, zgodnie z przepisami wspólnotowymi lub krajowymi, nie są obowiązkowe, łącznie z przedstawieniem obrazowym, graficznym lub symbolicznym w jakiejkolwiek formie, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że żywność ma szczególne właściwości[v]. Z kolei „oświadczenie zdrowotne” oznacza każde oświadczenie, które stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że istnieje związek pomiędzy kategorią żywności, daną żywnością lub jednym z jej składników a zdrowiem[vi]. Polska ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia określa, że środki spożywcze mogą być znakowane oświadczeniami żywieniowymi i zdrowotnymi pod warunkiem spełniania wymagań określonych w rozporządzeniu nr 1924/2006[vii]. Z przedstawionych przez nas definicji wynika, że chodzi głównie o nadanie żywności pewnych właściwości mających korzystny wpływ na zdrowie człowieka. Przedsiębiorcy bardzo często odnoszą się do nich w aspekcie marketingu, umieszczając określone sformułowania na etykietach bądź w reklamach czy ulotkach.
Jednak czy można stosować dowolne sformułowania na dowolnych produktach? Otóż nie. Rozporządzenie również określa jasno jakie wymogi ogólne i szczególne muszą być spełnione, aby możliwe było użycie oświadczenia zdrowotnego. Zaczynając od ogólnych kwestii, art. 3 rozporządzenia 1924/2006 wskazuje, że oświadczenia takie nie mogą:
- być nieprawdziwe, niejednoznaczne lub wprowadzające w błąd;
- budzić wątpliwości co do bezpieczeństwa lub adekwatności odżywczej innej żywności;
- zachęcać do nadmiernego spożycia danej żywności lub stanowić przyzwolenie do niego;
- stwierdzać, sugerować lub dawać do zrozumienia, że zrównoważony i zróżnicowany sposób odżywiania się nie może zapewnić odpowiednich ilości składników odżywczych w ujęciu ogólnym (…);
- odnosić się do zmian w funkcjonowaniu organizmu w sposób wzbudzający lub wykorzystujący lęk u konsumenta przy pomocy tekstu bądź przy pomocy obrazów, przedstawień graficznych lub symbolicznych[viii].
Z kolei oświadczenia mogą być stosowane:
- gdy produkt odpowiada określonym profilom składników odżywczych[ix];
- na podstawie ogólnie uznanych dowodów naukowych potwierdzone zostało, że obecność lub brak, albo też obniżona zawartość składnika odżywczego lub innej substancji, do której odnosi się oświadczenie ma korzystne działanie odżywcze lub fizjologiczne;
- gdy składnik odżywczy lub inna substancja, której dotyczy oświadczenie:
- jest zawarty(-a) w produkcie końcowym w znaczącej ilości określonej w przepisach wspólnotowych lub – gdy nie istnieją takie przepisy – w ilości, która ma zgodne z oświadczeniem działanie odżywcze lub fizjologiczne, co potwierdzają ogólnie uznane dowody naukowe
- lub nie jest w nim zawarty(-a) lub zawarty(-a) w obniżonej ilości, która ma zgodne z oświadczeniem działanie odżywcze lub fizjologiczne, co potwierdzają ogólnie uznane dowody naukowe;
- gdy składnik odżywczy lub inna substancja, której dotyczy oświadczenie, występuje w postaci przyswajalnej przez organizm;
- gdy ilość produktu, jakiej spożycia można racjonalnie oczekiwać, zapewnia znaczącą ilość składnika odżywczego lub innej substancji, której dotyczy oświadczenie, określoną w przepisach wspólnotowych lub – gdy nie istnieją takie przepisy – znaczącą ilość, która przyniesie zgodne z oświadczeniem działanie odżywcze lub fizjologiczne, co potwierdzają ogólnie uznane dowody naukowe;
- gdy są zrozumiałe dla przeciętnego konsumenta[x].
Skoro wiemy już, jakie są ogólne wymogi odnoszące się zarówno do oświadczeń żywieniowych, jak i zdrowotnych, to teraz warto prześledzić wymogi szczegółowe dotyczące tylko oświadczeń zdrowotnych. Stosując oświadczenia zdrowotne, konieczne jest umieszczenie informacji na etykiecie lub przy prezentacji i w reklamie:
- stwierdzenia wskazującego na znaczenie zrównoważonego sposobu żywienia i zdrowego trybu życia;
- o ilości środka spożywczego i poziomie jego spożycia, jaki jest niezbędny do uzyskania korzystnego działania, o którym mówi dane oświadczenie;
- w stosownych przypadkach, stwierdzenia skierowanego do osób, które powinny unikać danego środka spożywczego;
- odpowiedniego ostrzeżenia w przypadku produktów, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia, jeżeli są spożywane w nadmiarze[xi].
Niedozwolone jest stosowanie oświadczeń zdrowotnych, które:
- sugerują, że niespożycie danej żywności mogłoby mieć wpływ na zdrowie;
- odwołują się do szybkości lub wielkości obniżenia masy ciała;
- odwołują się do zaleceń poszczególnych lekarzy lub specjalistów w zakresie zdrowia i stowarzyszeń medycznych, organizacji charytatywnych związanych ze zdrowiem i innych[xii].
Oświadczenia zdrowotne na tym etapie możemy podzielić na trzy rodzaje:
- tzw. funkcjonalne (inne, niż dotyczące zmniejszenia ryzyka choroby), czyli opisujące lub powołujące się na rolę składnika odżywczego lub innej substancji we wzroście, rozwoju i funkcjach organizmu lub funkcje psychologiczne, behawioralne, czy też odchudzanie, kontrolę wagi, czy zmniejszanie poczucia głodu, zwiększanie poczucia sytości, zmniejszanie energii dostępnej z danego sposobu odżywiania się[xiii]:
- oparte na znanych dowodach naukowych,
- oparte na nowych dowodach naukowych.
Można je stosować, jeżeli zostały wymienione w specjalnym wykazie wspólnotowym, którym jest rozporządzenie Komisji (UE) nr 432/2012 ustanawiające wykaz dopuszczonych oświadczeń zdrowotnych dotyczących żywności, innych niż oświadczenia odnoszące się do zmniejszenia ryzyka choroby oraz rozwoju i zdrowia dzieci. Jednak poza wykazem, jest także grupa oświadczeń zdrowotnych z art. 13 pozostających w procesie oceny, czyli tzw. pending list. Te oświadczenia z kolei mogą być stosowane do czasu podjęcia przez Komisję Europejską ostatecznej decyzji. Są to oświadczenia:
- odnoszące się do substancji roślinnych, ziołowych, powszechnie znanych jako substancje „botaniczne”, w odniesieniu do których Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) nie zakończył jeszcze oceny naukowej,
- które zostały ocenione, ale z uwagi na inne uzasadnione czynniki, na tym etapie ich rozpatrzenie nie może zostać ukończone przez Komisję Europejską;
- dotyczące zmniejszenia ryzyka choroby, czyli każda treść, która stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że istnieje związek pomiędzy spożyciem danej żywności, a znaczącym zmniejszeniem jakiegoś czynnika ryzyka w rozwoju choroby dotykającej ludzi. Można z ich korzystać, jeżeli są one wpisane do wspólnotowego wykazu dopuszczalnych oświadczeń. Dodatkowo, konieczne jest umieszczenie na etykiecie lub w reklamie czy prezentacji stwierdzenia, że istnieje wiele czynników ryzyka choroby, której dotyczy oświadczenie, i że zmiana jednego z tych czynników ryzyka może wywierać korzystny wpływ lub nie wywierać go;
- dotyczące zdrowia i rozwoju dzieci, czyli każda treść, która stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że istnieje związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy spożyciem danej żywności a zdrowiem i rozwojem wyłącznie dzieci. Takie oświadczenia powinny mieć uzasadnienie naukowe odnoszące się tylko do dzieci.
W kontekście żywności dla dzieci, to właśnie oświadczenia zdrowotne dotyczące zdrowia i rozwoju dzieci najbardziej nas interesują. Jednak po kolei. Skoro omówiliśmy wszystkie najistotniejsze kwestie związane z oświadczeniami zdrowotnym, to teraz musimy wyjaśnić sobie, czym właściwie jest żywność dla dzieci. To temat podlegający o wiele większej ilości regulacji prawnych i wymogów w nich zawartych, ponieważ to właśnie odżywianie dzieci stanowi podstawę do wyrobienia prawidłowych nawyków żywieniowych w dorosłym życiu. Definicję „żywności dla dzieci” określa art. 2 ust. 2 pkt f) rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie żywności przeznaczonej dla niemowląt i małych dzieci oraz żywności specjalnego przeznaczenia medycznego i środków spożywczych zastępujących całodzienną dietę, do kontroli masy ciała (…), zgodnie z którym oznacza to żywność przeznaczoną do spełnienia szczególnych potrzeb zdrowych niemowląt (poniżej dwunastego miesiąca życia) odstawianych od piersi oraz zdrowych małych dzieci (od jednego roku do trzech lat), stosowaną jako suplement ich diety lub w celu ich stopniowego przystosowania się do zwykłej żywności, z wyłączeniem:
- produktów zbożowych przetworzonych (np. proste produkty zbożowe przygotowywane do spożycia poprzez dodanie mleka, wody lub innego płynu, makarony, sucharki i biszkopty); oraz
- napojów na bazie mleka i podobnych produktów przeznaczonych dla małych dzieci[xiv] (do tej kategorii kwalifikują się preparaty do początkowego i dalszego żywienia niemowląt).
Żywność taka nie może zawierać żadnych substancji w ilości stanowiącej zagrożenie dla zdrowia niemowląt i małych dzieci[xv]. W aspekcie stosowania oświadczeń zdrowotnych bardzo istotna jest informacja o tym, że etykietowanie, prezentacja i reklama żywności dla dzieci ma zapewniać informacje pozwalające na właściwe jej stosowanie i nie wprowadzać w błąd, jak również nie przypisywać takiej żywności zapobiegania chorobom lub leczenia chorób ludzi i nie odwoływać się do takich właściwości[xvi]. Polska regulacja w znanej nam ustawie o bezpieczeństwie żywności i żywienia określa żywność dla dzieci, jako środek spożywczy specjalnego przeznaczenia żywieniowego, który ze względu na specjalny skład lub sposób przygotowania wyraźnie różni się od środków spożywczych powszechnie spożywanych i zgodnie z informacją zamieszczoną na opakowaniu jest wprowadzany do obrotu z przeznaczeniem do zaspokajania szczególnych potrzeb żywieniowych (…) zdrowych niemowląt i małych dzieci w wieku od roku do 3 lat[xvii]. Są to m.in. preparaty do początkowego żywienia niemowląt, w tym mleko początkowe, oraz preparaty do dalszego żywienia niemowląt, w tym mleko następne, środki spożywcze uzupełniające, obejmujące produkty zbożowe przetworzone i inne środki spożywcze dla niemowląt i małych dzieci w wieku od roku do 3 lat[xviii].
W kontekście samego składu, z czym bezpośredni związek ma stosowanie oświadczeń zdrowotnych, bo przecież to, czy możemy zastosować konkretne oświadczenie jest zależne właśnie od składu takiej żywności dla dzieci, jest dyrektywa Komisji 2006/125/WE z dnia 5 grudnia 2006 r. w sprawie przetworzonej żywności na bazie zbóż oraz żywności dla niemowląt i małych dzieci. Dyrektywa określa jaki powinien być skład żywności dla dzieci oraz znakowanie, prezentacja i reklama oraz kryteria czystości i NDP pozostałości pestycydów. Aktem implementującym tę dyrektywę w Polsce jest rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 września 2010 r. w sprawie środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego. To rozporządzenie bezpośrednio odnosi się do stosowania oświadczeń zdrowotnych i wskazuje, że oznakowanie preparatów do początkowego żywienia niemowląt może zawierać oświadczenia żywieniowe i zdrowotne wyłącznie w przypadkach i po spełnieniu wymagań określonych w załączniku do tego rozporządzenia[xix]. Załącznik ten określa, że informacja ta może obejmować określenia odnoszące się do obniżenia alergenności lub obniżonych właściwości antygenowych, przy czym:
- podmiot działający na rynku spożywczym posiada i udostępnia obiektywne i naukowo sprawdzone dane stanowiąc dowód właściwości podanych w informacji;
- preparaty do początkowego żywienia niemowląt są zgodne z warunkami przewidzianymi w ust. 2 pkt 2 załącznika nr 1 do rozporządzenia, natomiast ilość białek immunoreaktywnych mierzona metodą ogólnie uznaną za właściwą wynosi mniej niż 1% substancji zawierających azot zawartych w preparatach;
- oznakowanie zawiera informację, że produkt nie może być spożywany przez niemowlęta z alergią na białka niezmienione, z których zostały wyprodukowane, chyba że wyniki ogólnie uznanych badań klinicznych udowodnią, że preparaty do początkowego karmienia niemowląt są tolerowane przez ponad 90% niemowląt (przedział ufności 95%) nadwrażliwych na białka, z których hydrolizat został wytworzony;
- preparat do początkowego żywienia niemowląt podawany doustnie nie może u zwierząt powodować uwrażliwienia na białka niezmienione, z których preparat do początkowego żywienia niemowląt jest wytwarzany[xx].
Ostatnią rzeczą, o której należy pamiętać, to fakt, że za nieprzestrzeganie przepisów unijnych w zakresie oświadczeń zdrowotnych przewidziane są sankcje. Kara, jaka grozi za nieprzestrzeganie wymagań w zakresie znakowania żywności, to kara pieniężna w wysokości nawet do trzydziestokrotnego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej za rok poprzedzający[xxi]. Jednak w tym konkretnym przypadku państwowy wojewódzki inspektor sanitarny może wymierzyć karę do pięciokrotnej wartości brutto zakwestionowanej ilości środka spożywczego lub produktu niebędącego żywnością wprowadzonego do obrotu jako żywność[xxii]. Jak widać, warto dmuchać na zimne, zwłaszcza w przypadku żywności dla dzieci. Stosowanie oświadczeń zdrowotnych w tym przypadku wiąże się z ryzykiem, jednak nasze doświadczenie pozwala ominąć wszelkie niejasności i zadbać o bezpieczeństwo zarówno przedsiębiorcy z sektora spożywczego, który zdecydował się na wprowadzanie do obrotu tego typu żywności, jak również samych dzieci i rodziców, którzy dokonują wyborów konsumenckich w pierwszej kolejności, jeżeli w grę wchodzi odżywianie ich
[i] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, zmiany rozporządzeń Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1924/2006 i (WE) nr 1925/2006 oraz uchylenia dyrektywy Komisji 87/250/EWG, dyrektywy Rady 90/496/EWG, dyrektywy Komisji 1999/10/WE, dyrektywy 2000/13/WE Parlamentu Europejskiego i Rady, dyrektyw Komisji 2002/67/WE i 2008/5/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 608/2004, Dz. Urz. UE L 304/18 z 22.11.2011, art. 3 ust. 1.
[ii] Ibidem, art. 7 ust. 2.
[iii] Ibidem, art. 36 ust. 2.
[iv] Rozporządzenie (WE) nr 1924/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności, Dz. Urz. UE L 404/9 z 30.12.2006, art. 1 ust. 2.
[v] Ibidem, art. 2 ust. 2 pkt 1).
[vi] Ibidem, art. 2 ust. 2 pkt 5).
[vii] Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 2021 z późn. zm.), art. 52a ust. 1.
[viii] Rozporządzenie (WE) nr 1924/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 grudnia 2006 r. w sprawie oświadczeń żywieniowych i zdrowotnych dotyczących żywności, Dz. Urz. UE L 404/9 z 30.12.2006, art. 3.
[ix] Ibidem, art. 4.
[x] Ibidem, art. 5.
[xi] Ibidem, art. 10 ust. 2.
[xii] Ibidem, art. 12.
[xiii] Ibidem, art. 13 ust. 1.
[xiv] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 609/2013 z dnia 12 czerwca 2013 r. w sprawie żywności przeznaczonej dla niemowląt i małych dzieci oraz żywności specjalnego przeznaczenia medycznego i środków spożywczych zastępujących całodzienną dietę, do kontroli masy ciała oraz uchylające dyrektywę Rady 92/52/EWG, dyrektywy Komisji 96/8/WE, 1999/21/WE, 2006/125/WE i 2006/141/WE, dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/39/WE oraz rozporządzenia Komisji (WE) nr 41/2009 i (WE) nr 953/2009, art. 2 ust. 2 pkt f).
[xv] Ibidem, art. 9 ust. 2.
[xvi] Ibidem, art. 9 ust. 5.
[xvii] Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 2021 z późn. zm.), art. 3 ust. 3 pkt 43).
[xviii] Ibidem, art. 24 ust. 2.
[xix] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 16 września 2010 r. w sprawie środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego (t.j. Dz. U. nr 180, poz. 1214 z późń. zm.), §16 ust. 1.
[xx] Ibidem, załącznik nr 8 ust. 2.
[xxi] Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (t.j. Dz. U. z 2020 r. poz. 2021 z późn. zm.), art. 103 ust. 1.
[xxii] Ibidem, art. 103 ust. 2 pkt 1).