Oszustwa w branży spożywczej stanowią poważne zagrożenie dla systemu żywnościowego. By móc osiągnąć zaplanowane Cele Zrównoważonego Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych dotyczących pokoju i dobrobytu dla ludzi i planety do 2030 r., europejski przemysł rolno-spożywczy przekształca się, aby stać się bezpieczniejszym, zdrowszym i bardziej zrównoważonym. Niestety, mimo tego w dalszym ciągu nie jest wolny od działania przestępczego. Nieuczciwe działania w przemyśle rolno-spożywczym nasilają się – zgłoszone przypadki podejrzeń o oszustwa w branży spożywczej w państwach członkowskich UE wzrosły o 85% w latach 2016–2019, a zdaniem ekspertów, pandemia COVID-19 jeszcze bardziej zwiększyła obecność zafałszowanych towarów spożywczych.
Oszustwo w branży spożywczej dotyczy każdego podejrzenia umyślnego działania przedsiębiorstw lub osób fizycznych, mającego na celu oszukania lub wprowadzenia w błąd nabywców i uzyskania z nich nienależnej korzyści, z naruszeniem zasad, o których mowa w art. 1 ust. 2 rozporządzenia (UE) 2017/625 w sprawie kontroli urzędowych i innych czynności urzędowych przeprowadzanych w celu zapewnienia stosowania prawa żywnościowego i paszowego oraz zasad dotyczących zdrowia i dobrostanu zwierząt, zdrowia roślin i środków ochrony roślin. Takie celowe naruszenia przepisów UE dotyczących łańcucha rolno-spożywczego nie tylko utrudniają funkcjonowanie rynku wewnętrznego, ale stanowią również zagrożenie dla zdrowia ludzi, zwierząt i dobrostanu zwierząt lub środowiska w odniesieniu do GMO i środków ochrony roślin.
Największym dotychczasowym oszustwem w branży spożywczej było wprowadzenie w 1981 r. do obrotu oleju przemysłowego jako olej rzepakowy. Oszustwo dotknęło w Hiszpanii około 20 000 osób i doprowadziły do śmierci od 370 do 835 ludzi. Inne znane oszustwa spożywcze, które zwróciły uwagę świata to obecność dioksyn w belgijskich paszach, co spowodowało ogromne straty gospodarcze w 1999 r., i mleko zafałszowane melaminą w Chinach, przez które zachorowało 50 000 niemowląt, a szczęść osób poniosło śmierć (2008 r.). Zatrucie metanolem ze sprzedaży nielegalnego spirytusu, spowodowało około 59 ofiar w Czechach i Polsce na przełomie lat 2012-2014 r. Znamy również przypadki obecności fipronilu w jajach (2017) i uboju chorych krów (2019).
Słynny skandal z koniną z 2013 r., w którym hamburgery wołowe i gotowe dania były nieuczciwie produkowane z tańszej koniny w Wielkiej Brytanii, zwrócił uwagę na oszustwa w branży spożywczej w Europie i od tego czasu stanowi ramy dla walki z nimi. Skandal spowodował, że konsumenci zakwestionowali swoje zaufanie do przemysłu rolno-spożywczego, co skłoniło wspólnotę europejską do utworzenia Europejskiej Sieci ds. Oszustw Żywnościowych (European Union Food Fraud Network, EU-FFN), grupy złożonej z Komisji Europejskiej, Agencji Unii Europejskiej ds. Współpracy Organów Ścigania (Europol) i łącznika z państwami członkowskimi organy do walki z oszustwami w branży spożywczej. Sieć umożliwia właściwym organom wzajemną pomoc i koordynację, dzielenie się wiedzą i informacjami, gdy zwracają się o pomoc w przypadku wystąpienia oszustw w branży spożywczej.
W celu rozróżnienia, czy daną sprawę należy uznać za oszustwo, czy za zwykłą niezgodność z normami, określono trzy kluczowe kryteria operacyjne:
- Wprowadzenie w błąd konsumentów – na przykład zmieniona kolorystyka lub zmienione etykiety, które mistyfikują prawdziwą jakość lub, w gorszych przypadkach, nawet charakter produktu. Takie działanie może być również zagrożeniem dla zdrowia publicznego, ponieważ niektóre rzeczywiste właściwości produktu są ukryte (np. w przypadku niezadeklarowanych alergenów).
- Nienależna korzyść – czyn przynosi sprawcy jakąś formę bezpośredniej lub pośredniej korzyści ekonomicznej.
- Świadome działanie – to kryterium można zweryfikować za pomocą szeregu czynników, które dają mocne podstawy, by sądzić, że pewne niezgodności nie są przypadkowe, takie jak zastąpienie składnika wysokiej jakości składnikiem o niższej jakości (w przypadku zanieczyszczenia spowodowanego produkcją Procesy są możliwe, gdy składnik jest w większości zastępowany składnikiem o niższej jakości, następuje zastąpienie, co często oznacza oszukańcze zamiary).
Zdolność do rozpoznania oszukańczych działań stanowi wyzwanie, nie tylko ze względu na różne formy, jakie może przybierać, ale także ze względu na potrzebę odróżnienia zamierzonych działań od przypadkowych lub niezamierzonych, które mogą w równym stopniu wpłynąć na bezpieczeństwo lub jakość danego środka spożywczego. Oszustwa w branży spożywczej mogą przybierać różne formy i często są trudne do zidentyfikowania. Wszystkie rodzaje oszustw związanych z żywnością, od rozrzedzania napojów alkoholowych po celowe nieprawidłowe etykietowanie informacji o alergenach, mają jedną wspólną cechę: szkodzą reputacji przemysłu rolno-spożywczego i szkodzą konsumentom i legalnym firmom. Szacuje się, że w rzeczywistości ekonomicznie uzasadnione fałszowanie żywności powoduje szkody w wysokości około 8-12 mld EUR rocznie.
Oszustwa w branży spożywczej są również często częścią szerszej działalności przestępczej. Jak zauważa profesor Louise Manning – zaliczana do grona najbardziej rozpoznawalnych i wpływowych naukowców na świecie z dziedziny badań nad żywnością – grupy przestępcze zaangażowane w przemyt żywności i handel żywnością „mogą być również zaangażowane w handel ludźmi i inne nielegalne działania. Sieci te mogą mieć prawdziwie globalny charakter, dlatego ważne jest, abyśmy przeprowadzali kontrole regulacyjne w punktach kontroli granicznej, na przykład w punkcie wejścia do Unii Europejskiej”.
Ze względu na złożoność i ogromny globalny zasięg nowoczesnych łańcuchów dostaw żywności, oszustwa w branży spożywczej są klasyfikowane według kraju pochodzenia. Sortowanie spraw według kraju ma na celu stworzenie jaśniejszego obrazu tego, gdzie faktycznie występuje nieuczciwa działalność, tak aby można było podjąć odpowiednie, autorytatywne działania na poziomie lokalnym. W Europie najwięcej przypadków fałszowania żywności występuje w Hiszpanii, Włoszech i Holandii, przy czym tłuszcze, oleje, ryby, mięso, owoce i warzywa oraz drób są najczęściej zafałszowanymi kategoriami produktów spożywczych.
Aby zmniejszyć te liczby, Europol i INTERPOL koordynują coroczną operację OPSON, która uderza w handel podrabianą i niespełniającą norm żywnością i napojami w Europie i poza nią. W środku pandemii, w ramach operacji 2020, skonfiskowano nielegalne produkty ze wszystkich kategorii żywności, w tym 320 ton przemycanych lub niespełniających norm produktów mlecznych, 149 ton oleju spożywczego i 1,2 mln litrów przemycanego alkoholu.
Oszustwa spożywcze podczas COVID-19
OPSON 2020 potwierdził również nowy, niepokojący „trend” związany z przenikaniem produktów niskiej jakości do łańcucha dostaw – rozwój, który operacja ta powiązała z pandemią COVID-19.
Uważa się, że pandemia była katalizatorem oszustw na całym świecie. Od stron internetowych sprzedających sztuczne testy na COVID-19, po konfiskatę niespełniających norm masek na twarz, fałszerze szybko zarobili na wybuchu COVID-19, a żywność niestety nie stanowiła wyjątku. Europol ustalił że niektóre grupy przestępcze mogły w czasie kryzysu wykorzystać okazję do oferowania podrabianych lub niespełniających norm artykułów żywnościowych, w następstwie obaw związanych z niedoborami żywności. Odkryto również, że w 2020 r. na rynek UE trafiły duże ilości sztucznej i potencjalnie szkodliwej żywności oraz suplementów witaminowych, ponieważ grupy przestępcze wykorzystały zwiększony nacisk na spersonalizowane odżywianie i zdrowie podczas pandemii.
Pandemiczna rzeczywistość, głównie przez niedobór odpowiedniego personelu i przerzucenie większości sił na walkę z kryzysem gospodarczym wywołanym COVID-19, spowodowała również zmniejszenie liczby kontroli produktów spożywczych przechodzących przez łańcuch dostaw, co pozwoliło na występowanie większej liczby oszustw związanych z żywnością. Selvarani Elahi MBE, kierownik ds. badań nad żywnością w LGC Group, powiedziała: „Prawdopodobnie prawdziwy wpływ COVID-19 na występowanie globalnych oszustw w branży spożywczej nie będzie znany do czasu pełnego wznowienia nadzoru regulacyjnego na całym świecie. W międzyczasie przemysł spożywczy musi zachować szczególną czujność i nadal korzystać z dostępnych istniejących środków i narzędzi kontroli autentyczności najlepszych praktyk”.
Jak łagodzić skutki i zapobiegać oszustwom w branży spożywczej?
Zgodnie z IFS (International Food Standard – międzynarodowym standardem bezpieczeństwa żywności), każda organizacja powinna przeprowadzić udokumentowaną ocenę podatności na oszustwa w branży spożywczej na wszystkich surowcach, składnikach, opakowaniach, procesach zleconych na zewnątrz w celu określenia ryzyka nieuczciwej działalności związanej z zastąpieniem, nieprawidłowym oznakowaniem, zafałszowaniem lub podrobieniem. Ocenę powinno się przeprowadzać corocznie oraz każdorazowo, gdy tylko zaistnieje zwiększone ryzyko wystąpienia oszustwa spożywczego. Kryteria stosowane do oceny poziomu ryzyka powinny to m.in., historia incydentów związanych z oszustwami produktowymi, złożoność łańcucha dostaw, zaufanie dostawcy. Metoda oceny ryzyka może różnić się w zależności od rodzaju i wielkości przedsiębiorstwa,
Globalnie, kluczowe znaczenie dla przemysłu rolno-spożywczego ma wspólne dzielenie się pomysłami i najlepszymi praktykami w zakresie łagodzenia i zapobiegania oszustwom w branży spożywczej. Doskonałym tego przykładem jest Food Authenticity Network, organizacja publiczno-prywatna, która gromadzi informacje na temat testowania autentyczności żywności, łagodzenia oszustw związanych z żywnością i integralności łańcucha dostaw żywności, a następnie udostępnia je za pośrednictwem swojej ogólnodostępnej strony internetowej. Oznacza to, że zainteresowane strony mogą dzielić się najlepszymi praktykami i radami, pomagając w podnoszeniu standardów na całym świecie.
Według raportu EIT Food Trust, który przeprowadził ankietę wśród prawie 20 000 europejskich konsumentów na temat ich zaufania do przemysłu rolno-spożywczego, tylko 40% osób jest przekonanych, że kupowane przez nich produkty spożywcze są ogólnie autentyczne. Stanowi to ogromną motywację dla przemysłu rolno-spożywczego do wprowadzania innowacji i współpracy z konsumentami w celu budowania zaufania i zwiększania przejrzystości – a w rezultacie ograniczania oszustw spożywczych.
