Zarówno w Polsce jak i w całej Unii Europejskiej, nie brakuje przeciwników żywności modyfikowanej genetycznie. Jak wynika z przeprowadzonych w 2013 roku badań CBOS, większość Polaków jest przeciwna uprawom roślin modyfikowanych genetycznie – aż dwie trzecie badanych wyraziło opinię, że powinno się zakazać takich upraw. Jeżeli producent wytwarza żywność lub paszę wolną od GMO, dobrym pomysłem jest specjalne oznaczenie tego typu produktów, by lepiej i szybciej trafić do GMO-sceptycznej grupy odbiorców.
Podstawa prawna
Obecnie obowiązującą regulacją w zakresie znakowania produktów wolnych od GMO, stanowi obowiązująca od dnia 1 stycznia 2020 r., ustawa z dnia 13 czerwca 2019 r. o oznakowaniu produktów wytworzonych bez wykorzystania organizmów genetycznie zmodyfikowanych jako wolnych od tych organizmów (Dz.U. 2021 poz. 763). Ustawa umożliwia producentom dobrowolne, zgodne z przepisami znakowanie żywności i pasz ujednoliconymi na terenie RP znakami graficznymi określonymi w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 4 listopada 2019 r. w sprawie znaków graficznych, które stosuje się w celu oznakowania żywności i pasz jako wolnych od organizmów genetycznie zmodyfikowanych (Dz.U. 2019 poz. 2236).
Ustawa o oznakowaniu produktów wytworzonych bez wykorzystania organizmów genetycznie zmodyfikowanych jako wolnych od tych organizmów określa:
- zasady oznakowania żywności i pasz jako wolnych od GMO,
- obowiązki podmiotów wprowadzających na rynek żywność lub pasze oznakowane jako wolne od GMO,
- zasady przeprowadzania kontroli przestrzegania tych przepisów jak również zasady odpowiedzialności podmiotów za ich naruszenie.
„Bez GMO” = „Brak GMO”?
Na poziomie europejskim, główne regulacje dotyczące znakowania produktów wolnych od GMO znajdują się przede wszystkim w rozporządzeniach Parlamentu Europejskiego i Rady nr: 1829/2003, 1830/2003 oraz 1169/2011. Warto zaznaczyć, że w odniesieniu do żywności, polskie przepisy są bardziej rygorystyczne niż przepisy unijne. W przypadku żywności dopuszczalny limit składników GMO, w produktach żywnościowych wolnych od GMO wynosi 0,1%, a dla pasz 0,9%, przy założeniu, że takie ilości są przypadkowe lub technologicznie nieuniknione. Z kolei przepisy UE określają próg 0,9% zarówno dla żywności, jak i paszy. Oznacza to, że producent żywności zawierającej od 0,1% do 0,9% GMO nie może na terenie Polski oznakować swojego produktu jako wolnego od GMO. Jednocześnie taka żywność nie podlega unijnemu obowiązkowi oznaczania jej jako zawierającej GMO. W związku z tym, ponieważ znakowanie produktów wolnych od GMO jest dobrowolne – etykieta takiego produktu prawdopodobnie będzie milczeć na temat GMO. Należy jednak pamiętać, że brak takiego oznaczenia może zmniejszyć jego atrakcyjność konsumencką i rynkową. W przypadku pasz ustalono jedną granicę na poziomie 0,9% – gdyby w paszy było mniej GMO, można by to oznaczyć jako wolne od GMO, a jeśli więcej, obecność GMO musiałaby być wskazana na etykiecie.
Progi ustalone w Niemczech, Austrii i Belgii są porównywalne z progami polskimi. Z kolei Wielka Brytania i Dania mają znacznie wyższy próg – pierwotnie kraje ustaliły dopuszczalny próg składników GMO na poziomie 1%, ale ostatecznie próg ustalono na 0,9%. Taka różnica między poszczególnymi państwami członkowskimi pokazuje, że system znakowania GMO niekoniecznie opiera się na ocenie naukowej, ale jest raczej wynikiem ważenia różnych korzyści i ewentualnych strat ekonomicznych, które mogą wynikać z wprowadzenia regulacji żywności bez GMO.
Warunki oznakowania żywności składającej się więcej niż z jednego składnika
Powyższa zasada komplikuje się, gdy chcemy ją zastosować do produktów z wieloma składnikami. Wątpliwości mogą pojawić się w szczególności wtedy, gdy niektóre składniki produktu pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego mogą być oznakowane jako wolne od GMO, a inne nie. W przypadku gdy żywność składa się więcej niż z jednego składnika, może być oznakowana jako wolna od GMO, jeżeli są spełnione łącznie następujące warunki:
- wszystkie jej składniki będące produktami pochodzenia zwierzęcego oraz wszystkie jej składniki pochodzenia roślinnego, które zawierają, składają się lub zostały wyprodukowane z organizmów, dla których istnieją odpowiedniki wpisane do rejestru żywności i paszy GMO, spełniają warunki określone w art. 3 ust. 1-5;
- składniki wymienione w pkt 1 stanowią więcej niż 50% łącznej masy wszystkich składników w chwili ich użycia do wyprodukowania tej żywności, nie licząc masy wody użytej jako składnik do jej produkcji;
- składniki inne niż wymienione w pkt 1 nie zawierają, nie składają się oraz nie zostały wyprodukowane z GMO.
Jeżeli zatem więcej niż 50% składników produktu złożonego z wielu składników może być oznakowane jako wolne od GMO, a każdy ze składników spełnia odpowiednie warunki (w szczególności udokumentowane żywienie zwierząt w okresie oczekiwania przed otrzymaniem żywności lub pochodzi ze zwierząt), wówczas cały produkt może być oznaczony jako wolny od GMO.
Warunki znakowania żywności pochodzenia zwierzęcego
Ustawa wprowadziła niejasną zasadę żywności pochodzenia zwierzęcego: żywność pochodzenia zwierzęcego może być oznaczona jako wolna od GMO, jeśli między innymi spełnia warunek okresu karencji, w którym zwierzę nie było karmione genetycznie modyfikowaną paszą. Oznacza to, że przez większość czasu, zwierzę może być karmione paszą genetycznie zmodyfikowaną. Wystarczy udokumentowana tylko przerwa w karmieniu paszą GMO, aby móc oznaczyć żywność jako wolną od GMO. Szczegółowe regulacje zawiera załącznik do rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 27 stycznia 2020 r. Dla producentów mleka okres ten wynosi 3 miesiące, a dla producentów jaj 6 tygodni. Szczególnie wydłużony jest okres dla producentów mięsa – do 12 miesięcy w przypadku bydła domowego. Natomiast zwierzęta akwakultury, z których uzyskuje się produkty rybołówstwa, muszą być karmione produktami niemodyfikowanymi genetycznie przez cały okres chowu.
Zasady znakowania
Jak zostało wspomniane, znakowanie żywności i pasz jako wolnych od GMO jest dobrowolne. Oznakowanie żywności i pasz jako wolnych od GMO polega na umieszczeniu:
1) na opakowaniu lub etykiecie znaku graficznego;
2) w dokumentacji towarzyszącej tej żywności lub paszy określenia: „bez GMO” – w przypadku żywności pochodzenia roślinnego i żywności składającej się więcej niż z jednego składnika, w skład której nie wchodzi produkt pochodzenia zwierzęcego, oraz pasz; „wyprodukowane bez stosowania GMO” – w przypadku produktów pochodzenia zwierzęcego i żywności składającej się więcej niż z jednego składnika, w skład której wchodzi produkt pochodzenia zwierzęcego.
Znakowi graficznemu mogą towarzyszyć dodatkowe określenia „bez GMO” i „wyprodukowane bez stosowania GMO”.
Obowiązki producenta
Każdy producent który produkuje, przetwarza, konfekcjonuje przechowuje nieopakowany produkt pochodzenia zwierzęcego, żywność pochodzenia roślinnego i/lub paszę, przeznaczone do oznakowania jako wolny od GMO i wprowadza je na rynek zobowiązuje się na mocy ustawy do przeprowadzania badań laboratoryjnych na obecność modyfikacji genetycznych w paszach lub składnikach użytych do produkcji tych pasz lub w żywności lub składnikach użytych do jej produkcji. Badania laboratoryjne na obecność modyfikacji genetycznych muszą zostać przeprowadzone w laboratoriach akredytowanych zgodnie z normą ISO 17025 „Ogólne wymagania dotyczące kompetencji laboratoriów badawczych i wzorcujących”, o ile zakres tej akredytacji obejmuje analizę obecności i określanie zawartości modyfikacji genetycznych. Producent musi także przechowywać przez okres dwóch lat dokumenty, pozwalające na weryfikację, czy produkt wprowadzany jako wolny od GMO, spełnia wskazane powyżej warunki znakowania.
Kontrola i kary pieniężne
Nadzór nad jakością handlowej produktów od GMO sprawuje Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych oraz Inspekcja Weterynaryjna. Producent wprowadzający na rynek paszę jako wolną od GMO, która nie spełnia warunków oznakowania jako wolna GMO, podlega karze pieniężnej w wysokości do dziesięciokrotnej wartości korzyści majątkowej uzyskanej lub która mogłaby zostać uzyskana przez wprowadzenie na rynek tej paszy, nie niższej niż 2000 zł. Producent który nie przeprowadza badań laboratoryjnych i nie przechowuje dokumentów podlega karze pieniężnej w wysokości do czterdziestokrotnego przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej za rok poprzedzający rok nałożenia kary, ogłaszanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, nie niższej niż 4000 zł. Określając wysokość kary, uwzględnia się stopień szkodliwości czynu, zakres naruszenia, dotychczasową działalność podmiotu i wielkość jego obrotów oraz przychodu, a także wartość kontrolowanych produktów.
